2018-yil iyul oyining oxirgi o’n kunligida va avgust oyining boshlarida ommaviy-axborot vositalirida O’zbekistondagi ta’lim tizimi, ta’lim tizimidagi korruptsiya va o’qituvchilarning maoshlarini oshirish, ularning obro’sini oshirish to’g’risida O’zbekiston hokimiyatining ta’lim tizimiga aloqador yuqori lavozimdagi shaxslarning o’y-fikrlari, rejalari bo’yicha xabarlar, maqolalar yoyinlanyapti.
Ozodlikdan iqtibos: “O’qituvchilar oyligining ozligi maktablarda”mayda korruptsiya” rivojlanishiga sabab bo’ldi. Bu haqda “Yangi davr” axborot dasturiga intervyu bergan Xalq ta’limi vaziri Sherzod Shermatov ma’lum qildi.
Unga ko’ra, bugungi kunda o’qituvchining ish haqqi respublika miqyisidagi o’rtacha ish haqining 79 foiziga, eng ko’p ish haqqi miqdorining 50 foiziga arang yetmoqda.
“Uzoq yil davomida tizimli ravishda oyliklarning pastligi, majburiy mehnat, turli yig’imlar hisobiga shunaqa yo’lga o’tib qolindi. Men ularni oqlash niyatim yo’q, mayda korruptsiya holatlari juda keng avj olib ketgan”,-dedi vazir.
Muxbirning:”Shu yildan boshlab remontga deb har oyda yig’iladigan pul, maktab direktori fondiga yig’iladigan pullar yig’ilmaydi, deb ayta olasizmi?” degan savoliga,vazir: ”Ayta olmayman, sababi, men 580 mingta odamning orqasidan 580 mingta nazoratchini qo’ya olmayman. Buning uchun yangicha tizim qilish kerak”, deb javob berdi.
Vazirga ko’ra, ayni paytda Moliya vazirligi bilan hamkorlikda o’qituvchilarning oylik maoshlarini oshirish masalasi muhokama qilinmoqda.
Avvalroq Davlat statistika qo’mitasi joriy yilning birinchi choragida o’rtacha oylik ish haqi 1 million 609 ming 100 so’mni tashkil qilgani to’g’risida xabar bergan edi.
Sohalar bo’yicha hisoblanganda, eng oz ish haqini sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish sohasida ishlovchilar oladi. Statistika qo’mitasining hisobotida ta’kidlanishicha, bu soha vakillariga nominal hisoblangan ish haqi 1 million 58 ming 500 so’m. Bu oylik 2017 yilning mos davriga nisbatan 16,8 foizga ko’pdir, biroq Respublikadagi o’rtacha ish ko’rsatkichidan 34,2 foizga kamdir”. Iqtibos tugadi. [1].
Yana Ozodlikdan iqtibos: “O‘zbekistonda o‘qituvchilarni himoya qilish bo‘yicha maxsus komissiya tuziladi. [2]. Bu haqda 17 iyul kuni Shavkat Mirziyoev raisligida umumiy o‘rta ta’limni isloh qilish va rivojlantirish masalalariga bag‘ishlab Toshkentda o‘tkazilgan yig‘ilish yakunlaridan ma’lum bo‘ldi.
“Yig‘ilishda turli nazorat organlari tomonidan o‘qituvchilar faoliyatini tekshirishlarni cheklash, pedagoglarni obodonlashtirish, majlislarda qatnashish, obuna va shu kabi kasb faoliyatiga tegishli bo‘lmagan ishlarga jalb qilmaslik kerakligi ta’kidlandi. O‘qituvchilarning haq-huquqlarini himoyalash uchun maxsus huquqiy xizmat tashkil etish vazifasi qo‘yildi”, – deb xabar qildi prezident matbuot xizmati.
Yig‘ilishda ushbu ko‘rsatmalar asosida ishlab chiqilgan xalq ta’limi tizimini isloh qilishga qaratilgan chora-tadbirlar taqdimoti o‘tkazildi. Prezident pedagoglarning oylik maoshini, jamiyatdagi mavqeini oshirish, ularni ijtimoiy va huquqiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha topshiriqlar berdi.
Shuningdek, ta’lim tizimida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy qilish, maktablarning byudjetdan tashqari topayotgan daromadlarini ularning ixtiyorida qoldirish, maktablarda ichki jamoaviy nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish, namunaviy maktablarni ko‘paytirish maqsadida maktablar reytingini ishlab chiqish kabi masalalarga e’tibor qaratildi.
Umumiy o‘rta ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishda prezident mamlakatda o‘tkazilgan so‘rovnomada qatnashganlarning 7 foizi, o‘qituvchilar orasida esa 3 foizigina farzandi o‘qituvchi bo‘lishini xohlaganini keskin tanqid qildi.
Mirziyoevning aytishicha, Xitoyda o‘tkazilgan so‘rovda 55 foiz aholi farzandi o‘qituvchi bo‘lishini istaganini bildirgan”. Iqtibos tugadi. [2].
O’zbekiston ommaviy-axborot vositalarida O’zbekistonning ta’lim tizimi, oliy ta’lim tizimini dunyoning boshqa mamlakatlari bilan taqqoslanmaydi, O’zbekiston ta’lim tizimining dunyodagi o’rni to’g’risida lom-mim deyilmaydi. Shu sababli men ta’lim tizimiga tegishli beshta ko’rsatkichni keltirishni lozim topdim:
1.Dunyo universitetlari. Dunyodagi o’rni 2016-2017(World University Rankings 2016-2017) [3].
Bu ko’rsatkich 2016-2017-yillar bo’yicha dunyodagi 980 ta eng ilg’or(top) universitetlarning ro’yxati keltirilgan. Bu ko’rsatkichni aniqlashda universitetlarning o’qitish, tadqiqotlar o’tkazish, bilim berish va xalqaro mavqei hisobga olingan.
Masalan Ro’yxatda 1-o’rinda Birlashgan Qirollikning Oksford universiteti joylashgan. Bu universitetda 19,718 talaba o’qiydi, 1 ustozga 10,9 talaba to’g’ri keladi. Universitetda 35% talabalar boshqa mamlakatlardan kelganlar. Universitetning 46% talabalari- qizlar, 54%- yigitlar. Ro’yxatning 10ta o’rnini Birlashgan Qirollik, AQSh, Shveytsariya universitetlari egallagan.
Ro’yxatdagi 980ta universitetlar ichida O’zbekistondan birorta universitet yo’q.
Markaziy Osiyo mamlakatlari Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston va Turkmanistondan ham bironta universitet yo’q.
Postsovet respublikalaridan, Belorussiyadan 1 ta universitet, 800dan yuqori o’rinda, Ukrainadan 4ta universitet ,800-o’rindan yuqorida,
Rossiya Federatsiyasidan 18ta universitet. Eng yuqori 194-o’rinni Moskvadagi Lomonosov Davlat Universiteti egallagan.
2.Dunyodagi eng zo’r 40 ta’lim tizimi(Top 40 Education Systems in the World). [4].
Bu ko’rsatkichni aniqlashda mamlakatning boshlang’ich, o’rta va oliy ta’limi, ya’niki oliy o’quv yurtlari va xalqaro maktablardagi ta’lim sifati e’tiborga olingan. Bu ro’yxatdagi mamlakatlarning o’rni:
1.Janubiy Koreya;
2.Yaponiya;
3.Singapur;
4.Honkong;
5.Finlandiya;
…
13.Rossiya;
…
34.Turkiya;
…
40.Indoneziya.
Yuqoridagi ro’yxatdan ko’rininb turibdiki, dunyodagi ta’lim tizimi eng zo’r mamlakatlar qatorida O’zbekiston yo’q, postsovet mamlakatlaridan faqat Rossiya bor, musulmon mamlakatlaridan Turkiya va Indoneziya bor.
3.Ta’lim ko’rsatkichi 2015(2015 Education Index). [5].
2015-yilga tegishli ta’lim ko’rsatkichi 2016-yilga tegishli inson rivojlanish hisoboti (the Human Development Report 2016) bo’yicha aniqlangan.
Ro’yxat quyidagicha:
1.Avstraliya -0.939(ta’lim ko’rsatkichi);
2.Daniya-0.923;
3.Yangi Zelandiya-0.917;
4.Norvegiya-0.916;
5.Germaniya-0.914;
…
26.Belorussiya-0.834;
…
34.Rossiya Federatsiyasi-0.816;
…
39.Qozog’iston-0.805;
40.Ukraina-0.803;
..
58.O’zbekiston-0.740;
…
64.Ozarboyjon-0.723;
65.Qirg’iziston-0.721;
…
92.Turkiya-0.668;
…
95.Tojikiston-0.658;
…
111.Turkmaniston-0.629;
…
188.Niger-0.206.
Ro’yxatdan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston ta’lim ko’rsatkichi bo’yicha 180 mamlakat ichida 58-o’rinni egallagan. Chunki, O’zbekiston SSSRdan dunyodagi eng yaxshi boshlang’ich, o’rta va oliy ta’lim tizimini meros qilib olgandi. Ta’lim tizimi sifati ancha pasaygan bo’lsada, umuman olganda yaxshigina ta’lim tizimini saqlab qola oldi.
4.Dunyo bo’ylab internet tezligi sinovi ko’rsatkichi, iyun ,2018(Speed Test Global Index June 2018). [6].
Bu ko’rsatkich mobil va Sobit Keng Yo’lakli(Fixed Broad Band) uchun keltirilgan:
Mobil telefon uchun dunyo bo’ylab o’rtacha(Global Average) yuklab olish(download, Mbps) 23,54,
yuklab qo’yish(upload Mbps) 928.
1.Qatar-63.22 (yuklab olish, (download Mbps);
2.Norvegiya-62.4;
3.Birlashgan Arab Amirligi-54.67;
4.Singapur-53.53;
5.Islandiya-52.39;
…
42.Gruziya-28.69;
…
44.Moldaviya-28.55;
…
52.Ozarbayjon-25.11;
…
55.Armaniston-24.37;
…
64.Qozog’iston-21.41;
…
72.Rossiya-17.48;
…
94.Ukraina-14.31;
…
97.Qirg’iziston-13.82;
…
105.Belorussiya-11.68;
…
113.O’zbekiston-8.95;
..
122.Afg’oniston-6.14;
123.Tojikiston-5.13;
124.Liviya-4.62.
Yuqoridagi ro’yxatdan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston dunyodagi 124 mamlakat ichida 113-o’rinni, ya’ni ro’yxatning oxiridan 11-o’rinni egallagan.
Sobit Keng Yo’lakli(Fixed Broad Band) dunyo bo’ylab o’rtacha(Global Average) yuklab olish (Download Mbps) 46.25,
Yuklab qo’yish(Upload Mbps) 22.47.
1.Singapur-180.57 (yuklab olish, download Mbps);
2.Honkong-150.70;
3.Islandiya-148.95;
4.Janubiy Koreya-114.07;
5.Ruminiya-108.42;
…
38.Moldaviya-45.07;
…
46.Rossiya Federatsiyasi-38.42;
47.Ukraina-36.90;
…
53. Belorussiya-32.01;
…
56.Qozog’iston-27.82;
…
73.Armaniston-21.04;
…
81.Gruziya-18.32;
…
84.Qirg’iziston-17.28;
…
95.Ozarbayjon-14.37;
…
126.O’zbekiston-7.10;
…
133.Jazoir-3.86.
O’zbekiston Sobit Keng Yo’lakli yuklab olish ko’rsatkichi bo’yicha 133 mamlakat ichida 126-o’rinni egallagan. Ya’ni, ro’yxatning oxiridan 7-o’rinni egallagan.
Yana shuni ta’kidlab o’tishni lozim topdimki, mamlakat iqtisodi qancha qoloq bo’lsa internet tezligi ham shuncha past bo’ladi.
5.O’qituvchilarning maoshi. Mening “Prezident Shavkat Mirziyoyev majburiy mehnatga barham bera oladimi? Diana Yenikeyeva o’limi” [7] nomli maqolam va shu nomdagi videoda [8] keltirib o’tilganidek:
Maqoladan iqtibos: “2.O’zbekistondagi yuqori sinf o’qituvchilarining maoshi bilan dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi o’qituvchilarning maoshlari bilan taqqoslasak:
O’zbekistonda yuqori sinf o’qituvchilari maoshi o’rtacha 125 AQSH dollariga teng, umuman olganda 100-200 AQSH dollari atrofida.[9,10].
Dunyoning rivojlangan mamlakatlari;
1.Lyuksemburgda yangi ishni boshlagan o’qituvchi bir yilda 80.000 dollarga teng yillik maosh oladi. 15 yil ishlagandan keyin esa 140.000 AQSH dollaridan ham ko’proq yillik maosh olishi mumkin. Ya’ni bir oylik maoshi 6.600 dollardan boshlanib 12.000 dollardan ham ko’proq bo’lishi mumkin [11].
2.Frantsiyada yangi ish boshlagan o’qituvchi bir yilda 35.000 AQSH dollari, eng ko’pi bilan 60.000 AQSH dollarigacha yillik maosh olishi mumkin. Bir oylik maosh 3.000 AQSH dollaridan 5.000 gacha olishi mumkin.
3.Janubiy Koreyada 30.000 AQSH dollari, ular eng ko’pi bilan 80.000-85.000 yillik maosh olishi mumkin. Ya’ni oylik maoshi 2.500 dan 7.000 AQSH dollarigacha bo’ladi.
4.Yaponiyada 20.000-23.000 AQSH dollaridan 60.000 AQSH dollari yillik maosh olishi mumkin. Ya’ni oylik maoshi 2.000 dan 5.000 AQSH dollarigacha.[11]”. Iqtibos tugadi.
O’zbekiston rahbarlari o’qituvchilarning oylik maoshini oshirishni va ta’lim tizimida korruptsiyani kamaytirishni va’da qilishyapti. O’qituvchilarning maoshini oshirish uchun O’zbekistob byudjetidan ta’lim tizimiga ko’proq pul ajratish kerak. O’zbekiston byudjetidan ko’proq pul ajratish uchun byudjetga ko’proq pul kelib tushishi kerak.
Lekin, O’zbekiston iqtisodiyoti men avvalgi maqolalarimda ko’p marta ta’kidlab o’tganimdek, dunyoda aholi jon boshiga o’rtacha sotib olish pariteti bo’yicha mahsulotlar ishlab chiqarish va hizmatlar ko’rsatish ( PPP- Purchasing Power Parity per capita) 16ming AQSH dollari bo’lgani holda O’zbekistonda 7000. Shu ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning o’rtacha darajasidan 2 baravardan ko’proq orqada. [12,13].
Dunyoda aholi jon boshiga o’rtacha mahsulotlar ishlab chiqarish va hizmatlar ko’rsatish bo’yicha 2017 yilda 10,714 AQSH dollari bo’lgani holda O’zbekistonda 1,504. Shu ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning o’rtacha darajasidan 7 baravar orqada. [14].
O’zbekistonda korruptsiya darajasini kamaytirish uchun kuchli fuqarolik jamiyati zarur. Zero, Mening “Tashqi ishlar vazirligi O’zbekistonning imidjini yaxshilay oladimi?!” nomli maqolamdan[15] iqtibos:
“2.Korruptsiya. O’zbekiston korruptsiya darajasi ko’rsatkichi bo’yicha(Corruption Perceptibility Index) dunyoda 180 mamlakat ichida 157-o’rinni egallaydi, ya’ni dunyoning eng korruptsiyalashgan 20 mamlakatlari qatoriga kiradi.[16].
3.Iqtisodiy erkinlik. O’zbekiston iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi bo’yicha (Economic Freedom Index) 51,5 bal bilan 152-o’rinni egallaydi va ko’proq iqtisodi erkin bo’lmagan (Mostly Unfree) mamlakatlar qatoriga kiradi.[17].
4.Fuqaroviy va siyosiy huquqlar. Xalqaro Freedom House tashkiloti hisobotiga ko’ra O’zbekiston fuqaroviy va siyosiy huquqlar ko’rsatkichi bo’yicha 7 balga ega bo’lib, dunyoning eng 10ta yomonlari qatorida.[18]”.
Iqtibos tugadi.
Ya’ni, O’zbekistonda oliy ta’lim tizimida zamonaviy oliy malakali mutaxassislar yetishtirib bera olmayotganligi uchun dunyoning yuqori reytingga ega bo’lgan universitetlarida tahsil olgan yuqori malakali mutaxassislarni O’zbekiston ta’lim tizimiga, O’zbekiston boshqaruviga jalb qilishga majbur.
Yana O’zbekistonda internet tezligini kamida 10 baravar oshirish kerak.
Abdujalil Boymatov
3-avgust, 2018-yil
1. Халқ таълими вазири мактабларда коррупция мавжудлигини тан олди. 30.07.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29397732.html ).
2. O‘qituvchilarning huquqlarini maxsus komissiya himoya qiladi. 18.07.2018.
( https://www.ozodlik.org/a/29374407.html ).
3. World University Rankings 2016-2017.(https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2017/world-ranking#!/page/0/length/100/locations/TR/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats ).
4. Top 40 education systems in the world. ( https://www.master-and-more.eu/en/top-40-education-systems-in-the-world/ ).
5. 2015 Education Index. ( https://en.wikipedia.org/wiki/Education_Index ).
6. Speedtest Global Index June 2018. ( http://www.speedtest.net/global-index ).
7. Prezident Shavkat Mirziyoyev majburiy mehnatga barham bera oladimi? Diana Yenikeeva o’limi. 25.03.2018. ( http://oz.hrsu.org/archives/655 ).
8. Prezident Shavkat Mirziyoyev majburiy mehnatga barham bera oladimi? Diana Yenikeeva o’limi. Video. 26.03.2018. ( http://oz.hrsu.org/archives/657 ).
9. Педагогларнинг таътил пуллари қандай ҳисобланади? 13.05.2017. (http://idum.uz/archives/11394 ).
10. Average monthly salary in Uzbekistan is US$125- Statistics committee. 15.12.2017.
11. Different Teacher Salaries Around the World. 2017. (https://www.educationdegree.com/articles/teaching-salaries-around-the-world ).
12. GDP per capita, PPP – World Bank Open Data – World Bank Group.2016.( https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.PP.CD ).
13. List of countries by GDP (PPP) per capita. 2017. ( https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(PPP)_per_capita ).
14. The World Bank. 2017. ( https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD ).
15. Tashqi ishlar vazirligi O’zbekistonning imidjini yaxshilay oladimi? 13.04.2018. ( http://oz.hrsu.org/archives/677 ).
16. Corruption Perceptions Index 2017.(https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017 ).
17. 2018 Index of Economic Freedom. Country Rankings. (https://www.heritage.org/index/ranking).
18. Freedom in the World 2018 by Aggregate Score.
( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018 ).