O’zbekistondagi prezident Shavkat Mirziyoyevning avtoritarizmi har hil ko’rinishda namoyon bo’lmoqda. Siyosiy firibgarlik, davlat zo’ravonligi va hukumat zo’ravonligi ko’rinishida. Quyidagi 3 dalil (fakt) buning yaqqol namunasidir.
1-dalil. Adelya Xudoyberganova oilasining 9 yillik sarsongardonligi.[1].
Ozodlikdan iqtibos: “Xorazmlik Adelya Xudoyberganovaning OzodMikrofonga murojaat qilib, aytishicha, 9 yildan buyon buzilgan uyi evaziga haqqini talab qilib, kurashib kelmoqda.
O‘zbekistonning deyarli barcha huquq-tartibot idoralariga murojaat qilganini aytgan Xudoyberganova muammosi yechim topmayotganidan shikoyat qildi.
Adelya Xudoyberganova iddaosiga ko‘ra, joriy yil boshida Xotin-qizlar qo‘mitasi uning muammosini yechishga va’da bergan, biroq va’da bajarilmagan.
Adelya Xudoyberganovaning 12 may kuni Ozodlik bilan suhbatda aytishicha, 2011 yilning 3 iyun kuni Urganch shahri al-Xorazmiy ko‘chasidagi 2 xonali uyi joylashgan bino buzilishi natijasida u oilasi bilan ko‘chada qolgan:
– O‘zim, qizim va nevaram bitta oila, o‘g‘lim xotini, ikkita qizi bilan ikkinchi oila. Ikkita oilani sarson qilishdi. 9 yildan buyon propiskasiz yashab kelayapmiz. Qizim bilan o‘zim o‘sha buzilib, ketgan uyning manziliga propiska qilinganmiz. Hozir ham pasportimizda o‘sha adres yozilgan. Lekin u uy 9 yil avval buzib tashlandiku. Nevaram esa umuman propiskasiz. Pasport stoldan nevaramga yangi pasport berishdi. Ishonsangiz, pasportda propiska joyiga pechat bosishgan, lekin pechat bo‘sh blankaning ustiga qo‘yilgan.
Adelya Xudoyberganovaga ko‘ra, 9 yil mobaynida O‘zbekistondagi deyarli barcha huquq-tartibot idoralariga murojaat qilib, ijobiy javob ololmagan:
– Bormagan joyimiz qolmadi. Urganch shahar prokuraturasi, Xorazm viloyat prokuraturasi, Bosh prokuratura, Vazirlar mahkamasi, Senat, Oliy majlis, prezident qabulxonasiga bordik. Hech kim hal qila olmadi. Shu yilning yanvar oyida Xotin-qizlar qo‘mitasiga murojaat qildik. Norboeva “Siz Xorazmga boravering, muammongiz hal bo‘ldi” dedi. Men Xorazmga borib 42 kun kutdim. Natija bo‘lmagach, yana qaytib qo‘mitaga uchrashdim. Xotin-qizlar qo‘mitasining Ozoda ismli yuristi “Masalangiz yechildi, qo‘mita, Milliy bank va Xorazm viloyat hokimligi kvartirangiz pulini to‘laydi”, dedi. Ammo bugungacha hech narsa bo‘lmadi. Milliy bank va viloyat hokimi Xotin-qizlar qo‘mitasini aldadi. Xotin-qizlar qo‘mitasi bizni aldadi.
Adelya Xudoyberganovaga ko‘ra, u Xotin qizlar qo‘mitasi rasmiylarining og‘zaki va’dasiga ishongan. Bu borada uning qo‘lida birorta ham hujjat yo‘qligini bildirdi”. Iqtibos tugadi. [1].
2-dalil.Tadbirkor: Rossiyaga ketaymi, Qozog’istonga ketaymi yoki o’zimni osaymi? [2].
Ozodlikdan iqtibos: “Islomov Haydarali, tadbirkor: “Yoshim 60ga borib qoldi.Rossiyaga chiqaymi, Qozog’istonga borib ishlaymi? Nima qilishim kerak endi men? Yo o’zimni osishim kerakmi?”.
Tadbirkor yeriga ekkan ukrop klaster tomonidan haydalib tashlandi.
Islomov Haydarali, tadbirkor:”2019 yilda Turkiya davlati bilan shartnoma tuzgan edim 100 tonna ukrop va 60 tonna no’xatga. Mana shu joyda ukrop edi.
5 gektar yer ukrop edi. Klaster rahbarlari hokimiyat bilan birga kelib, shu yerlarni tekislab, sud davom etayotgan edi hali, 30 aprel kuni buzishdi, sud 2 may kuni bo’ldi. Yerga sarflash uchun olgan pullarimni endi qanday qaytaraman? 15-20 kunda ukrop tayyor bo’lardi. Har bir gektardan 8 tonnadan olganimda 5 gektardan 40 tonna olardim. Ukropning bugungi narxi 7-8 ming.15 kundan keyin 10 ming bo’ladimi, 15 ming bo’ladimi topadigan daromadim 300-350 ming bo’lardi. 67 millionlik sarf harajatlarim ketdi.
Bu harajatlarni men oshna-og’aynimdan, qo’ni-qo’shnimdan, qarindoshlarimdan qarz qilib yig’ganman. Ertaga shu pullarni ularga qayerdan olib beraman? 2-3 kundan keyin boshlaydi hammasi uyga kelib, darvozani taqillatib, pulimni ber deyishga. Talab qiladi hammasi. Qayerdan olib beraman bularning pullarini?”.
Tadbirkorning shartnomani qanday bajarishga boshi qotgan.
Islomov Haydarali, tadbirkor: ” Turkiya davlati bilan tuzib qo’ygan shartnomam. Ukropga 100 tonna. No’xotga 60 tonna. Mana shu qilgan shartnomam endi nima bo’ladi? Quruq yerdan nima olaman men? Haydab qo’yilgan yer. Ukropni buzib qo’yishdi bular. Shartnoma majburiyatini men qanday bajaraman endi?.
Klaster rahbarlari odamlarning bog’larini buzib tashlayabdi. Klaster rahbarlari mening yerlarim, undan tashqari qancha odamlarning bog’larini buzib tashlashyapti. Bir yillik,ikki- uch yillik bog’larni. O’zlarining yeri turibdi hali ekib bo’lmagan. Paxtasini eplolmasdan chopiqdan chiqargani yo’q. Tayyor bog’larni buzib, bilmadim qanday bo’lishi kerak inson tayyor bog’larni buzib tashlash uchun. Klaster tufayli ko’plab fermer va tadbirkorlar xonavayron bo’lmoqda.
350-400 million foydam bor edi. Endi buni menga kim qoplab beradi? Men endi nima qilishim kerak? Pul topaman deb,yoshim 60ga borib qoldi, ikkinchi guruh nogironiman. Rossiyaga chiqib ishlaymi, Qozog’istonga borib ishlab topaymi? Nima qilishim kerak endi men? Yo o’zimni osishim kerakmi? 2018 yilda hokimiyat menga majburiy qalampir ektirib 200 milliondan ortiq ziyonga tushiruvdi. Bu yil yana qattiq ziyonga tushdim. O’lganning ustiga tepgan bilan baravar bo’lyapmanda hozir men”. Iqtibos tugadi. [2].
3-dalil.Andijonda 2005 yilning 13 mayida nima bo‘lgan? [3].
Ozodlikdan iqtibos: “Andijon. 12 maydan 13 mayga o‘tar kechasi. Akramiylik guruhiga a’zolikda ayblanib, sudlanayotgan 23 kishining qirqtacha yaqini patrul-post batalyoniga hujum qilib, u yerdagi qurollarni qo‘lga kiritdi. So‘ngra ular shahardagi harbiy qismga hujum uyushtirdi. Keyin qamoqxonaga ham hujum qilinib, u yerdan sudlanayotgan 23 kishi va boshqa mahbuslar ozodlikka chiqarib yuborildi. O‘sha kuni yarim tunda viloyat hokimligi binosi egallanib, shahar prokurori, soliq inspeksiyasi boshlig‘i va bir qancha harbiylar isyonchilar tomonidan garovga olindi. Rasmiylar bergan ma’lumotga ko‘ra, o‘sha tunda 9 harbiy halok bo‘ldi.
Andijon 13 may. Erta tongdan viloyat hokimligi binosi oldiga andijonliklar yig‘ila boshladi. Maydon esa hukumat qo‘shinlari tomonidan o‘rab olindi. Tushdan so‘ng maydonda, norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 10 mingga yaqin odam yig‘ildi. Odamlar hukumat va Prezident iste’fosini talab qila boshladi. Kechqurun soat 18 lar atrofida otishma boshlandi. Odamlar uch tomonga bo‘linib qochdi. Prezident Islom Karimov keyinchalik o‘tkazilgan matbuot anjumanida odamlarga qarata o‘t ochishga buyruq bermaganini aytdi. Isyonchilar esa harbiylar BTRlardan va avtomatlardan hammani bir chekkadan o‘qqa tutganini bildirdi.
Andijon qirg‘inida necha odam o‘ldirildi?
2005 yil 13 may kuni Andijonning Bobur maydonida sodir bo‘lgan qonli voqealarda rasmiy Toshkent hisobicha 187 kishi, jumladan, ayollar va bolalar nobud bo‘lgan.
Norasmiy manbalarga ko‘ra, Andijon xunrezliklari oqibatida 1000dan ziyod odam halok bo‘lgan.
Bobur maydonidagi qonli fojiadan keyin xalqaro jamoatchilik mustaqil tekshiruv o‘tkazishni talab qilgan, biroq rasmiy Toshkent rad etgan. Shu taxlit, yuzlab odam qirg‘inbarot qilingan 13 may fojeasi yillar osha siru sinoatlarga ko‘milganicha qolmoqda”. Iqtibos tugadi. [3].
Yuqorida keltirilgan 3 dalildan shunday xulosa kelib chiqadi. O’zbekiston vatandoshlari 3 muhim qadamni qo’yishlari kerak:
1. BMTga shikoyat yozish.
O’z huquq va erkinliklari oyoq osti qilinganda vatandoshlar yuridik harakatlar (yuridicheskie deytviya), siyosiy harakatlar va ijtimoiy harakatlar qiladilar.
Yuridik harakatlar prokurorga yoki sudga ariza bilan o’z oyoq osti qilingan huquqini tiklashni so’rab murojaat qilinadi. Kimga murojaat qilishni advokat (oqlovchi) bilan maslahatlashib amalga oshirgan ma’qul.
Birinchi instantsiyada shikoyat qondirilmasa 2-instantsiya, ya’ni viloyat prokurori yoki sudiga murojaat qilinadi. Eng yuqori instantsiya Respublika oliy sudi hisoblanadi. Bu 3 instantsiyada huquq tiklanmasa, BMTga shikoyat yoziladi. [4,5]. Shikoyat ingliz tiliga tarjima qilib jo’natilsa tez ko’rib chiqiladi. Sababi o’zbek yoki rus tilida yozilgan shikoyatlar BMTda ingliz tiliga tarjima qilingandan keyin ko’rib chiqiladi. BMT shikoyatchining moddiy va ma’naviy zararini to’la qoplash bo’yicha ajrimdan tashqari O’zbekiston hokimiyatiga tavsiyalar beradi. Bu tavsiyalar mamlakatdagi inson huquqlari vaziyatining o’zgarishiga ijobiy ta’sir qilishi mumkin. Adelya Xudoybergenova va Andijon fojeasi jabrdiydalari, ayniqsa qochqinlik maqomini olganlari BMTga shikoyat bilan murojaat qilganlarida o’zlari uchun moddiy va ma’naviy zararni o’ndirib olardilar va BMT ning O’zbekiston hokimiyatiga tavsiylari mamlakatdagi inson huquqlari vaziyatining yaxshilanishiga olib kelgan bo’lardi.
2. Birlashgan Millatlar Tashkilotiga (BMT) shikoyat qilish bilan O’zbekistondagi inson huquqlari vaziyati yaxshilanib qoladi va vatandoshlarning moddiy va ma’naviy zarari to’la qoplanadi, muammolar hal bo’ladi degani emas. Sud orqali, BMT orqali muammo hal bo’lmasa siyosiy harakatlar (politicheskiy deystviya) qilinadi. Ya’ni, boshqacha aytganda siyosatchilarga murojaat qilinadi. Ya’ni, prezident Shavkat Mirziyoyev davrida xalq qabulxonalariga, prezident virtual qabulxonasiga, senatga, ombudsmenga, tuman va viloyat hokimlariga, vazirliklarga murojaat qilinadi.
Yuridik harakatlar, siyosiy harakatlar ham ijobiy natija bermasa, ijtimoiy harakatlarga (obshestvennie deystvie) o’tiladi. Ijtimoiy harakatlar mening “Ey O’zbekistonliklar, erkin, farovon yashashni hoxlaysizlarmi?” nomli maqolam va videomda [6,7] batafsilroq yoritilgan. Ijtimoiy harakatlarning nazariy asosi amerikalik siyosatshunos, tadqiqotchi olim Jin Sharpning (Gene Sharp) 198 kurash usulidan iborat. [8,9].
Bu 198 usullar: intervyu berish, maqola yozish, piket o’tkazish, ochlik e’lon qilish, miting o’tkazish, ish tashlash, ommaviy norozilik namoyishlari uyushtirish, ommaviy fuqaroviy bo’sunmaslik va hokazolardan iborat.
3. O’zbekistonda erkin, demokratik va farovon jamiyat yaratish uchun baquvvat o’rta sinf va kuchli fuqaroviy jamiyat shakllanishi kerak. Baquvvat o’rta sinf shakllanishi uchun O’zbekiston vatandoshlari iqtisodiy erkinliklarga ega bo’lishlari kerak. Iqtisodiy erkinliklar 4 guruhga bo’linib, har bir guruhda 3 tadan erkinlik, hammasi bo’lib 12 ta iqtisodiy erkinlikdan iboratdir. Bu erkinliklarrning ichida eng muhimi 1-guruh bo’lib, qonun ustuvorligi (rule of law) guruhidir. [10].
1- mol-mulk daxlsizligi;
2-hukumatning halolligi;
3-mustaqil sud tizimi.
Yana shuni ta’kidlab o’tishni lozim topdimki, o’rta sinfga yillik daromadi 10.000 dan 100.000 AQSh dollarigacha bo’lgan vatandoshlar kiradi. Oilada ota-ona va ikki voyaga yetmagan farzand bo’lsa, oilaning yillik daromadi 40.000 AQSh dollaridan ko’p bo’lishi kerak. O’zbekistonda o’qituvchi, shifokorlarning o’rtacha oylik maoshi 200 AQSh dollari deb olsak, ularning yillik daromadi 2.400 AQSh dollari bo’ladi. Yillik daromadi 10.000 AQSh dollaridan oshishi uchun o’zbekistonlik o’qituvchi yoki shifokorning o’rtacha oylik maoshi 900 AQSh dollari bo’lishi kerak. O’zbekistonlik oilada ota-onadan tashqari ikki farzandni hisobga olsak, o’qituvchi yoki shifokorning maoshi eng kamida 2.000 AQSh dollari bo’lishi kerak. Xulosa shuki, o’zbekistonlik o’qituvchi va shifokorlarning o’rta sinf vakili hisoblanishi uchun ularning oylik maoshlari kamida 10 baravar oshishi kerak. Bu degani O’zbekistonning iqtisodiyoti nihoyatda o’ta qoloqligini ko’rsatadi.
Kuchli fuqaroviy jamiyat yaratish uchun O’zbekiston vatandoshlari siyosiy erkinliklarga ega bo’lishlari kerak. Afsuski, O’zbekistonda vatandoshlar 5 asosiy erkinliklarga ega emaslar. [11,12].
Biroq, O’zbekistonda
1- Tinch norozilik namoyishi erkinligi huquqi;
2-Tashkilotlarga uyushish erkinligi huquqi;
3-So’z erkinligi huquqi;
4- Erkin kochish va istagan joyda yashash erkinligi huquqi;
5- E’tiqod erkinligi huquqlari yo’q, ta’minlanmagan, yumshoqroq qilib aytganda cheklangan.
Zero, O’zbekistonning iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi 152-o’rinda bo’lgan paytda 51.5 ballga teng edi, 2019-yilda esa 140-o’rindalagida 53.3 ballga teng.[10].
Dunyo mamlakatlari orasida 12 pog’onaga ko’tarilgan bo’lsada iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi atigi 1.8 ballga yaxshilangan bo’lib hamon iqtisodi ko’proq erkin bo’lmagan (Mostly Unfree) mamlakatlar qatorida.
Siyosiy erkinlik ko’rsatkichi bo’yicha O’zbekiston 9 ball bilan Tojikiston ( 9 ball ) darajasiga erishgan va albatta Shimoliy Koreadan ( 3 ball ), Turkmanistondan ( 2 ball ) ancha uzoqlashgan. Biroq, dunyoning eng erkin mamlakatlari Finlandiya ( 100 ball ), Norvegiya ( 100 ball ), Shvetsiyalardan ( 100 ball ) juda keyinda va hattoki Afg’oniston (27 ball), Erondan (18 ball) ham siyosiy erkinliklar bo’yicha orqada. [11].
Umuman olganda O’zbekiston yomonlarning eng yomonlari bo’lgan 13 mamlakat qatorida.[12].
O’zbekistonda korruptsiya ko’rsatkichi (Corruption Perceptibility Index) 2018-yilda 22 ball bilan dunyoning 180 mamlakati qatorida 157-o’rinni egallagan bo’lsa, 2019 – yilda 23 ball bilan 158 – o’rinni egalladi. O’zbekistonning korruptsiya ko’rsatkichi 1 ballga yaxshilangani bilan dunyoning boshqa mamlakatlarida korruptsiya ko’rsatkichi O’zbekistonga nisbatan ko’proq yaxshilangani uchun O’zbekiston 157 – o’rindan 158 – o’ringa tushib qolgan. [13].
Korruptsiya gullab yashnayotgan mamlakatga halol chet ellik tadbirkorlar investitsiya, sarmoya kiritmaydi. Mamlakat iqtisodi rivojlanmaydi.
Darhaqiqat, O’zbekistonning AJB YAIMsi ($1,560) dunyoning o’rtacha AJB YAIMsidan ($11,673) qariyb 7 baravardan ko’proq kam (7,48).
O’zbekistonning AJB SOPsi ($7,810) dunyoning o’rtacha AJB SOPsidan ($18,961) 2 baravardan ko’proq kam (2,43).
O’zbekistonning iqtisodiy ko’rsatkichlari dunyoning o’rtacha iqtisodiy ko’rsatkichlaridan 2 baravar kam bo’lsa, O’zbekistonning iqtisodini qoloq deyishimiz mumkin. Biroq O’zbekistonning AJB YAIMsi dunyoning o’rtacha AJB YAIMsidan 7 baravardan ko’proq, O’zbekistonning AJB SOPsi dunyoning o’rtacha AJB SOPsidan 2 baravardan ko’proq orqadaligini baralla o’ta iqtisodiy qoloq deyishga majbur bo’lamiz. [14,15].
Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda erkin, demokratik va farovon jamiyat qurish uchun mamlakat vatandoshlari BMTga shikoyat yozish, 198 kurash usulini amalda qo’llash, iqtisodiy erkinliklar va siyosiy erkinliklar uchun kurashni o’rganishlari kerak. Bulardan tashqari, o’rta sinf, iqtisodiy erkinlik, fuqaroviy jamiyat, siyosiy erkinliklar, korruptsiya, korruptsiya ko’rsatkichi, korruptsiya darajasi kabi terminlarning, so’zlarning ma’nosini aniq-tiniq anglab yetishlari zarur bo’ladi. Shundagina siyosiy firibgarlik, davlat zo’ravonligi, hokimiyat zo’ravonligi, hukumat zo’ravonligi, militsiya zo’ravonligi va hokimlarning zo’ravonligiga qarshi kurashish usullarini qo’llash darajasiga yetadilar.
Abdujalil Boymatov
1. OzodMikrofon: “Xotin-qizlar qo‘mitasi bizni aldadi”. 12.05.2019. (https://www.ozodlik.org/a/29936201.html ).
2. Тадбиркор: Россияга кетайми, Қозоғистонга кетайми ëки ўзимни осайми? 14.05.2019. ( https://www.ozodlik.org/a/29940428.html ).
3. Andijon voqealariga 14 yil to‘ldi: Kim, nima, qachon, qaerda? 13.05.2019. (https://www.ozodlik.org/a/29938183.html ).
4. Договорные органы по правам человека – Индивидуальные сообщения. (https://www.ohchr.org/RU/HRBodies/TBPetitions/Pages/IndividualCommunications.aspx).
5. Направление жалоб в Комитет ООН по правам человека в Женеве.
(https://www.democracy.ru/library/publications/voter/sizo/voice_from_sizo/page4.html).
6. Ey O’zbekistonliklar, erkin, farovon yashashni xohlaysizlarmi? 08.03.2019. ( http://oz.hrsu.org/archives/1034 ).
7. Ey O’zbekistonliklar, erkin, farovon yashashni xohlaysizlarmi? Video. 09.03.2019. ( http://oz.hrsu.org/archives/1036 ).
8. Джин Шарп.ДИКТАТУРАДАН ДЕМОКРАТИЯГА. Озод қилишнинг концептуал асослари.( https://www.aeinstein.org/wp-content/uploads/2014/07/FDTD-Uzbek1.pdf ). 58-бет.
9. Жин Шарп. Диктатурадан демократияга.(http://muxlis.at.ua/kitoblar/Huquq/d.pdf).
10. 2019. Index of Economic Freedom.
( https://www.heritage.org/index/ranking ).
11. Freedom in the World 2019.
( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).
12. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).
13.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018
( https://www.transparency.org/cpi2018 ).
14. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).
15. Statistics Times.GDP Indicators 2019
( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).