Men oldingi maqola va videolarimda O’zbekistonda prezident Shavkat Mirziyoyev prezidentligining 3-yilida ham iqtisody erkinlik, ham siyosiy erkinlik biroz yaxshilangani va korruptsiya darajasida qariyb hech qanday o’zgarish bo’lmaganini ta’kidlab o’tgan edim.
Zero, O’zbekistonning iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi 152-o’rinda bo’lgan paytda 51.5 ballga teng edi, 2019-yilda esa 140-o’rindalagida 53.3 ballga teng.[1].
Dunyo mamlakatlari orasida 12 pog’onaga ko’tarilgan bo’lsada iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi atigi 1.8 ballga yaxshilangan bo’lib hamon iqtisodi ko’proq erkin bo’lmagan (Mostly Unfree) mamlakatlar qatorida.
Siyosiy erkinlik ko’rsatkichi bo’yicha O’zbekiston 9 ball bilan Tojikiston ( 9 ball ) darajasiga erishgan va albatta Shimoliy Koreadan ( 3 ball ), Turkmanistondan ( 2 ball ) ancha uzoqlashgan. Biroq, dunyoning eng erkin mamlakatlari Finlandiya ( 100 ball ), Norvegiya ( 100 ball ), Shvetsiyalardan ( 100 ball ) juda keyinda va hattoki Afg’oniston (27 ball), Erondan (18 ball) ham siyosiy erkinliklar bo’yicha orqada. [2].
Umuman olganda O’zbekiston yomonlarning eng yomonlari bo’lgan 13 mamlakat qatorida.[3].
O’zbekistonda korruptsiya ko’rsatkichi (Corruption Perceptibility Index) 2018-yilda 22 ball bilan dunyoning 180 mamlakati qatorida 157-o’rinni egallagan bo’lsa, 2019 – yilda 23 ball bilan 158 – o’rinni egalladi. O’zbekistonning korruptsiya ko’rsatkichi 1 ballga yaxshilangani bilan dunyoning boshqa mamlakatlarida korruptsiya ko’rsatkichi O’zbekistonga nisbatan ko’proq yaxshilangani uchun O’zbekiston 157 – o’rindan 158 – o’ringa tushib qolgan. [4].
O’z o’zidan iqtisodi ko’proq erkin bo’lmagan, siyosiy erkinmas, korruptsiya bo’yicha dunyoning eng korruptsiyalashgan 20 mamlakati qatorida bo’ldan O’zbekistonda aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlar AJB YIM (GDP per capita) va AJB SOP (sotib olish pariteti) (PPP per capita) ham o’ta iqtisodi qoloq mamlakatlardek bo’ladi?!
Xalqaro Valyuta Jamg’armasi (International Monetary Fund) 2019-yil uchun dunyo mamlakatlarining iqtisodiy ko’rsatkichlarini 2018-yilning noyabr oyida ochiqlagan edi. [5].
Statistics Times tashkiloti Xalqaro Valyuta Jamg’armasining iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’quvchiga tushunish uchun qulay shaklga keltirdi. [6].
Quyidagi ma’lumotlar Statistics Timesdan olindi.
Dunyoning o’rtacha AJB YIM (GDP, per capita) 11,673 AQSh dollari va AJB SOP (PPP, per capita) 18,961 AQSH dollari.
Dunyo mamlakatlari, O’zbekiston va dunyoning o’rtacha AJB YIM va AJB SOPni ko’rib chiqamiz.
Qatar, $72,677, $133,254;
…
AQSh, $65,062, $65,062;
…
Yaponiya, $41,418, $46,069;
…
Estoniya, $23,654, $35,346;
…
Litva, $19,881, $37,162;
…
Latviya, $18,458, $31,215;
…
Dunyoning o’rtacha AJB YIM (GDP, per capita) 11,673 AQSh dollari va AJB SOP (PPP, per capita) 18,961 AQSH dollari.
…
Rossiya Federatsiyasi, $11,461, $30,198;
…
Turkiya, $7,615, $28,625;
…
Qozog’iston, $10,447, $28,536;
…
Xitoy, $10,099, $19,559;
…
Belorussiya, $6,372, $21,348;
…
Turkmaniston, $8,073, $20,859;
…
Gruziya, $4,806, $12,409;
…
Ozarbayjon, $4,779, $18,777;
…
Dunyoning o’rtacha AJB YIM (GDP, per capita) 11,673 AQSh dollari va AJB SOP (PPP, per capita) 18,961 AQSH dollari.
…
Armaniston, $4,447, $10,996;
…
Mo’g’uliston, $4,470, $14,872;
…
Indoneziya, $3,971, $13,969;
…
Moldaviya, $3,598, $7,536;
…
Ukraina, $3,133, $9,683;
…
Hindiston, $2,188, $8,443;
…
Dunyoning o’rtacha AJB YIM (GDP, per capita) 11,673 AQSh dollari va AJB SOP (PPP, per capita) 18,961 AQSH dollari.
…
O’zbekiston, $1,560, $7,810;
…
Pokiston, $1,457, $5,958;
…
Qirg’iziston, $1,307, $3,990;
…
Tojikiston, $815, $3,525;
…
Afg’oniston, $577, $2,095.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning AJB YIMsi ($1,560) dunyoning o’rtacha AJB YIMsidan ($11,673) qariyb 7 baravardan ko’proq kam (7,48).
O’zbekistonning AJB SOPsi ($7,810) dunyoning o’rtacha AJB SOPsidan ($18,961) 2 baravardan ko’proq kam (2,43).
O’zbekistonning iqtisodiy ko’rsatkichlari dunyoning o’rtacha iqtisodiy ko’rsatkichlaridan 2 baravar kam bo’lsa, O’zbekistonning iqtisodini qoloq deyishimiz mumkin. Biroq O’zbekistonning AJB YIMsi dunyoning o’rtacha AJB YIMsidan 7 baravardan ko’proq, O’zbekistonning AJB SOPsi dunyoning o’rtacha AJB SOPsidan 2 baravardan ko’proq orqadaligini baralla o’ta iqtisodiy qoloq deyishga majbur bo’lamiz.
2018-yilning dekabrida Xalqaro reyting agentliklari Fitch va Standard & Poor’slar O’zbekistonning AJB YIMsi $1,200ga tengligini aniqlashgan edi. Bu ko’rsatkich bo’yicha olganda O’zbekistonning iqtisodiy ahvoli yanada ayanchliligi ayonlashadi. [7].
Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligining 3 yilida O’zbekiston Frantsiyaning Taraqqiyot agentligidan 150 million, Jahon banki guruhiga tegishli moliyaviy institutlardan 3,3 milliard AQSH dollarida kredit olishga erishdi va 1 milliardlik AQSH dollaridagi yevrobondlarni (yevroobligatsiya) London birjasida realizatsiya qilishga erishdi.
Mening “Armanistonda erkin, demokratik parlament saylovlari, O’zbekistondachi?! “ nomli maqolam va videodan iqtibos: [8,9].
“1-ma’lumot. Frantsiyaning iqtisodni boshqarish dasturiga qarz berishi. [10].
Ozodlikdan iqtibos: “Frantsiya Taraqqiyot agentligi O’zbekistonga iqtisodiy boshqaruvni yaxshilash dasturini amalga oshirish uchun 150 million yevro qarz beradigan bo’ldi. Moliya vazirligining ma’lum qilishicha, bu boradagi shartnoma 12 dekabrda imzolandi.
Mazkur dastur Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan. Dasturning amalga oshirilishi O’zbekistonda qo’shimcha ish joylarini yaratilishiga va ijtimoiy infrastrukturani rivojlanishiga xizmat qiladi.
Frantsiya qarzni 20 yilga olti yillik imtiyoz bilan bermoqda.
Frantsiya Taraqqiyot agentligi Frantsiya hukumati tomonidan belgilab berilgan rivojlanish loyihalarini moliyalash maqsadida tashkil etilgan”. [10]. Iqtibos tugadi.
2-ma’lumot. O’zbekiston jahon taraqqiyot uyushmasining eng yirik 10 qarzdor mamlakatlar qatorida. [11].
Fergana.agency internet saytining xabar berishicha, O’zbekiston xalqaro taraqqiyot uyushmasining (Международная ассоциация развития) eng yirik 10 qarzdor mamlakatlari qatoriga kirdi. Bu haqda Jahon bankining “Qashshoqlikka barham berish. investitsiyalar-imkoniyatlarni kengaytirish uchun” nomli hisoboti tashkilotning rasmiy saytida chop qilingan.
Hozirgacha O’zbekiston uchun ajratilgan qarz 740 million AQSh dollari.
O’zbekiston qatorida bankdan eng ko’p qarz olgan mamlakatlar Efiopiya ($3,1mlrd), Bangladesh ($2.9mlrd), Nigeriya ($2,5mlrd), Pokiston ($1,9 mlrd), Keniya ($1,2 mlrd), Fil suyagi qirg’og’i ($987million), Tanzaniya ($955 million), Nepal ($706 mln) va Uganda ($640mln).
O’zbekiston iqtisodni o’zgartish bo’yicha islohotlarni o’tkazishda ikki yil davomida ijobiy natijalarga erishgan, shu sababli Jahon Banki O’zbekiston bilan bozor iqtisodiyotini qurishda, davlat institutlarini isloh qilishda, vatandoshlar bilan muloqotni kengaytirish va inson kapitalini rivojlantirish uchun investitsiyalar kiritish bo’yicha hamkorlik strategiyasini qayta ko’rib chiqqan.
Bank 2018-yilda O’zbekistonda besh yangi loyihalarni amalga oshirish uchun – energiya samaradorligini oshirish, bog’dorchilik va sabzavotchilikni rivojlantirish hamda tez tibbiy yordam xizmati sifatini yaxshilash uchun $1,4 mlrd pul ajratgan.
Bank O’zbekistondagi loyihalar uchun hammasi bo’lib $3,3 mlrd moliyaviy yordam ko’rsatmoqchi.
Bu yordam O’zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o’tishida hamda transport, ta’lim, shaharni rivojlantirish, suv bilan ta’minlash va sanitariya bo’yicha islohotlariga ko’maklashish maqsadida ajratilganligi haqida hisobotda aytiladi.
Yana shuni ta’kidlab o’tish kerakki, Jahon Banki O’zbekiston hukumati bilan qishloq xo’jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish bo’yicha va mamlakatda majburiy mehnatga barham berish amaliyotida yordam berish bo’yicha hamkorlik qilmoqchi.
Yuqorida keltirilgan ikki ma’lumotdan kelib chiqadiki, balkim kelajakda O’zbekiston siyosiy va iqtisodiy erkinroq mamlakatga aylanar”. Iqtibos tugadi.
3. O’zbekistonning London Birjasida 1 milliard AQSH dollarida yevrobondlarni( yevroobligatsiya) realizatsiya qilishi. BBC uzbekdan iqtibos: [12].
“Dunyoning eng muhim va ko’hna birjalaridan hisoblangan London Birjasida O’zbekiston ilk marotoba yevrobondlar, ya’ni yevroobligatsiyalarni bozorga qo’ydi.
O’zbekiston 5 yillik 500 million dollarlik yevrobondlarni 4,75 foizdan, 10 yillik 500 million dollarlik yevrobondlarni esa 5,375 foizdan joylashtirdi.
London Birjasida soat ertalabki 8:00 da bozor ochilar ekan, tantanali start marosimida O’zbekiston Bosh vazirining o’rinbosari, Moliya vaziri Jamshid Qo’chqarov va Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vaziri o’rinbosari Alan Dankan ishtirok etdilar. [12].
O’zbekiston yevrobondlarni bozorga qo’ygani nimani anglatadi? Yevrobond o’zi nima? Uning O’zbekistonga qanday foydasi bor? Ibrat Safo bu haqida Londondagi PIMCO investitsiyarni boshqarish kompaniyasi vitse-prezidenti Berdibek Ahmedov bilan suhbatlashdi”. [13]. Iqtibos tugadi.
Yuqoridagi keltirilgan 3 ma’lumotdan ayon bo’ldiki O’zbekistonga 4 milliarddan ko’proq AQSH dollarida pul,moliyaviy qarz kiritishga muvaffaq bo’lingan. Bu katta yutuq. Yana shuni ta’kidlab o’tishim kerakki, Yevropa qayta qurish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa xalqora moliyaviy institutlardan ham moliyaviy qarz olishga erishilgan.
Biroq, iqtisodi ko’proq erkin bo’lmagan, siyosiy erkin emas, siyosiy erkinlik bo’yicha 13 eng yomonlarning yomoni mamlakatlari qatorida bo’lgan, dunyoning 20 eng korruptsiyalashgan mamlakatlari qatorida bo’lgan O’zbekiston bu moliyaviy qarzlardan unumli foydalanib o’ta iqtisodi qoloq mamlakatlar qatoridan chiqib keta oladimi?! Menimcha yo’q.
Abdujalil Boymatov
1. 2019. Index of Economic Freedom.
( https://www.heritage.org/index/ranking ).
2. Freedom in the World 2019.
( https://freedomhouse.org/report/countries-world-freedom-2019).
3. Worst of the worst. 2019. ( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democracy-in-retreat ).
4.Transparency International. Corruption Perceptions Index 2018
( https://www.transparency.org/cpi2018 ).
5. International Monetary Fund. 2019.GDP per capita, current prices. U.S. dollars per capita(https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/OEMDC/ADVEC/WEOWORLD ).
6. Statistics Times.GDP Indicators 2019
( http://statisticstimes.com/economy/gdp-indicators-2019.php ).
7. Fitch Assigns Uzbekistan ‘BB-‘ IDRs; Outlook Stable
20 Dec 2018. ( https://www.fitchratings.com/site/pr/10057197 ).
8. Abdujalil Boymatov. Armanistonda erkin, demokratik parlament saylovlari, O’zbekistondachi?! 14.12.2018. ( http://oz.hrsu.org/archives/947 ).
9. Abdujalil Boymatov. Armanistonda erkin, demokratik parlament saylovlari, O’zbekistondachi?! Video. 15.12.2018. ( http://oz.hrsu.org/archives/950 ).
10. Франция иқтисодни бошқариш дастурига 150 миллион евро қарз берди. 13.12.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29653412.html ).
11. Узбекистан вошел в десятку крупнейших заемщиков Международной ассоциации развития. 10.12.2018. ( https://fergana.agency/news/103419/ ).
12. Ўзбекистон 1 миллиард долларлик евробонд чиқаргани нимани англатади? 14.02.2019. ( https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-47243197 ).
13. BBC Uzbek. 14.02.2019.Ўзбекистон Лондон биржасида илк 1 миллиард долларлик облигацияларни чиқарди.
( https://www.youtube.com/watch?time_continue=1&v=PxJqw0e5cCQ ).