O’zbekiston mustaqillikka erishganiga qariyb 30(27) yil bo’ldi. O’zbekiston SSSRdan inson huquqlari va erkinliklari hurmat qilinmaydigan jamiyatni meros qilib olgan edi. Ya’ni yig’ilishlar o’tkazish erkinligi shu jumladan norozilik bildirish erkinligi, so’z erkinligi, harakatlanish erkinligi huquqi va istagan joyida erkin yashash, tashkilotlarga uyushish erkinligi, e’tiqod erkinligi huquqlari cheklangan. To’g’ri, post sovet respublikalarining ko’plari erkin jamiyat qurishga erishdi, lekin O’zbekiston emas.
Erkinlik cheklanganiga O’zbekistonda gazeta va jurnallarga majburiy obuna qilish yaqqol misol bo’la oladi.
1-misol. Samarqand viloyat hokimining obuna bo’lishni tashkillashtirish bo’yicha topshirig’i.
Ozodlikdan iqtibos: “Samarqand viloyati hokimi Erkin Turdimov 27 oktyabr kuni korhona-tashkilotlar rahbarlari, mahalla oqsoqollari ishtirokida o’tkazilgan yig’ilishda hukumat va partiyalar gazetalariga obuna bo’lishni tashkillashtirish bo’yicha topshiriq berdi.
Majlisda qatnashgan tashkilot rahbarlaridan birining aytishicha, hokim obuna rejasini bajarmagan rahbarlarga qattiq chora ko’rishini ta’kidlagan.
Samarqand viloyati hokimligida 27 oktyabr kuni ertalab bo’lib o’tgan yig’ilishda viloyat hokimi korhona va tashkilotlar rahbarlariga soat 14gacha “obunani to’liq tashkil qilish” haqida topshiriq bergan.
Ma’lumot bergani uchun jazolanishidan cho’chib, ismi ochiqlanmasligini so’ragan tashkilot rahbarining aytishicha, bir hafta oldin ularga berilgan ro’yhat bo’yicha to’lovlarni shanba kuni amalga oshirish talab qilingan:
“Bir hafta oldin, 20 oktyabrda viloyat hokimining ma’navij-ma’rifij ishlari bo’yicha o’rinbosari Rustam Qobilov, majlis o’tkazib, hamma tashkilotga hukumat va partiya gazetalari ro’yhatini berib chiqdi. Lekin, bu yil hokimiyat protokoli yo’q. Obunani boshlanglar, degan buyruq berildi. Oradan bir hafta o’tib, viloyat hokimining o’zi bu masalani muhokama qildi”, deydi tashkilot rahbari.
Samarqand shahridagi tashkilotlardan birida ishlaydigan, ismi sir qolishini so’ragan bosh hisobchining aytishicha, obuna to’lovlarini qabul qilish uchun banklar shanba kuni ham dam olmagan:
“Hokim bugun barcha banklar ishlashini, poruchenie va cheklarni qabul qilayotganini aytdi. Hokim qaysi tashkilotning qanday imkoniyati bor-yo’qligini hisobga olmay, hammang bugundan qolmay obunani pulini to’lab qo’y, dedi. Hozir hamma korhona va tashkilotlarda obuna uchun pul yig’ilyapti va matbuot tarqatuvchilarga pul o’tkazjapti. Bu shanba Samarqandda obuna kuni bo’ldi”, deydi bosh hisobchi.
Uning aytishicha, asosan hukumat va partiya gazetalariga obuna qilishga harakat qilinmoqda:
“Necha yildan beri bu praktikani bilamiz. Aslida, hukumat va partiyalar hamda viloyat gazetalarini hech kim o’qimaydi, chunki bu nashrlar juda zerikarli. Maddohlikdan boshqa narsani bilmaydigan nashrlar. Biz “Halq so’zi”, “Ishonch”, “Jamijat”, “Zarafshon”, “Ovozi tojik”, “Qishloq hayoti” va partiyalarning bemaza gazetalariga majburan obuna bo’lyapmiz. Garchi ishhonamizda rus joki tojiklar bo’lmasa ham, “Narodnoe slovo”, “Samarkandskiy vestnik”, “Ovozi Samarqand” gazetalariga ham majburan obuna bo’lish ro’yhati kelgan”, deydi tashkilot bosh hisobchisi.
Jamoatchilikka gapirish vakolati yo’qligi uchun o’z shahsi sir qolishini so’ragan viloyat hokimligi mulozimiga ko’ra, hokim topshirig’ini bajarmagan rahbarlar 27 oktyabr kechqurun tushuntirish hati yozib beradi:
“Obuna masalasi juda qattiq bo’lyapti. Hokim yakshanba kunini ham ish kuni deb e’lon qildi. Banklar va matbuot tarqatuvchi tashkilotlar yakshanba kuni ham ishlashi aytildi”, dedi mulozim”. Iqtibos tugadi. [1].
Yana Ozodlikdan raddiya haqida iqtibos:”Samarqand viloyati hokimligi Axborot xizmati bu iddaolarni rad etib, Erkinjon Turdimov tomonidan obuna masalasida biron marotaba yig‘ilish, majlis yoki selektor o‘tkazilmaganini bildirdi.
“27 oktabr sanasida viloyat hokimi v.b. soat 18-00 gacha kun davomida Pastdarg‘om tumanida xizmat safarida bo‘lgan. Viloyat hokimi v.b. tomonidan viloyat va tuman tashkilotlariga obuna masalasida hech qanday ko‘rsatma yoxud topshiriq xatlari chiqarilmagan va bu borada hattoki tavsiyaviy xarakterdagi yig‘ilish ham o‘tkazilmagan.”, deyiladi viloyat hokimligi Axborot xizmati tomonidan Ozodlikka yuborilgan raddiyada”. Iqtibos tugadi. [2].
2-misol. Bekobodlik o’qituvchilarning obuna bo’lishga majburlanishi.
Ozodlikdan iqtibos:”Toshkent viloyatining Bekobod tumanida o’qituvchilar 2019 yil uchun o’ndan oshiq gazeta-jurnalga obuna bo’lishga majbur qilinajapti.
Turon24 ahborot agentligining o’z manbasi so’zlariga tayanib habar qilishicha, Bekobod tuman halq ta’limi bo’limiga qarashli umumta’lim maktablari uchun obuna bo’yicha taqsimot jadvali ishlab chiqilgan. Taqsimotda “Ma’rifat”, “Uchitel’ Uzbekistana”, “Halq so’zi”, “Toshkent haqiqati”, “Tashkentskaya pravda”, “Bekobod ovozi”, “Pedagog minbari” (“Tarih”, “Matematika”, “Fizika”, “Kimyo”, “Biologiya” nomli ilovalari bilan), “Til va adabijot ta’limi”, “Narodnoe slovo” singari nashrlarga qaysi maktab nechtadan obuna bo’lishi aniq belgilab qo’yilgan.
“Obuna puli o’qituvchilarning oyligidan bosib qolinadi, buning uchun roziligimiz so’rab ham o’tirilmaydi, – deydi ismi oshkor etilishini istamagan bekobodlik o’qituvchilardan biri. – O’tgan yili har oyda oyligimizning 10-15 foizini obuna uchun olib qolishgan. Bu yil ham shunday bo’lsa kerak. Hozircha kimga necha so’mdan tushishi taqsimlanganicha yo’q”.
Taqsimotga 57 ta maktab kiritilgan bo’lib, ularda 2069 nafar hodim ishlashi ko’rsatib o’tilgan. Ushbu maktablarda ishlovchi hodimlar 2019 yil uchun jami 3417 nushadagi gazeta-jurnalga obuna bo’lishga majbur.
Taqsimot Bekobod tumani halq ta’limi bo’limining 2018 yil 30 oktyabrdagi 01-650/18-sonli xatiga ilova qilingan. Tuman halq ta’limi bo’limi mudiri Hasan Soibnazarov tomonidan imzolanib, umumta’lim maktablari direktorlari nomiga yuborilgan xatda obunani taqsimot jadvali asosida tashkil etish so’ralgan”. Iqtibos tugadi. [3].
Odatda vatandoshlar gazeta va jurnallarga o’z ixtiyorlari bilan tashqi bosimsiz, hech qanday majburlashsiz obuna bo’lishlari kerak. Bu oddiygina narsa,hech qanday bahs-munozaraga o’rin yo’q. Lekin, O’zbekistonday inson huquqlari va erkinliklari hurmat qilinmaydigan, cheklangan jamiyatda gazeta-jurnallarga obuna qilish bilan hokim ya’ni prezident Shavkat Mirziyoyevning viloyat va tumanlardagi eng katta vakolatga, qudratga ega bo’lgan vakili shug’ullanyapti. Gazeta, jurnallarga obuna bo’lish to’la majburiy tarzda amalga oshirilyapti.
O’zbekiston hokimiyati tomonidan O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasining 43 va 67-moddalari oyoq osti qilinyapti. [4].
43-modda.
Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi.
67-modda.
Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to‘g‘riligi uchun belgilangan tartibda javobgardirlar.
Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi.
O’zbekistonda ommaviy-axborot vositalari, so’z erkinligi oxirgi 30 yilda nisbatan erkin va o’ta bo’g’ilgan holatlarni boshidan o’tkazdi. 1988-1992-yillarda Birlik Xalq Harakati va Erk Demokratik Partiyasi o’z gazetalarini chop etib, aholiga tarqatish imkoniyatiga ega bo’lgandi.
Marhum Islom Karimov diktaturasining eng jirkanchli davrlarida 1993-2016-yillarda ommaviy axborot vositalari va so’z erkinligi o’ta bo’g’ilgan holatda bo’ldi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning ikki yillik faoliyati davomida ommaviy axborot vositalariga nisbatan erkinlik berildi. O’zbekiston vatandoshlari tuman rahbarlari, viloyat rahbarlari, oliy hokimiyat vakillarini (prezidentdan tashqari) tanqid qilish va ularning ustidan shikoyat qilish imkoniyatiga ega bo’ldilar.
O’zbekiston vatandoshlari uchun tuman va viloyatlardagi xalq qabulxonalari, vazirliklarning qabulxonalari va prezident virtual qabulxonasi oyoq osti qilingan haq-huquqlarini tiklash imkoniyatini berdi. O’zbekistonda blogerlar faoliyati avj oldi.
O’zbekistonda ommaviy axborot vositalri va so’z erkinligining holati va taqdiri ikki jabhadagi holat bilan belgilanyapti.
1.O’zbekistondagi gazetalar, jurnallar, radio, televidenie, kino va teatrlar to’la hokimiyat nazorati ostida.
2.Internet va ijtimoiy tarmoqlar: Facebook, Twitter, Youtube, Skype, IMO, Telegram, Whatsapp va boshqa kommunikatsiya vositalarini O’zbekiston hokimiyati jilovlashga harakat qilyapti, lekin uddasidan chiqa olmayapti.
O’zbekiston hokimiyati internetni va ijtimoiy tarmoqlarni to’la jilovlashga yoki bo’g’ishga erishishi mumkin,ammo bu holatda iqtisodiy taraqqiyot bo’lmaydi.
O’zbekistonda internet tezligi.
Mobil telefonlar uchun yuklab olish (download) Mbps. O’zbekiston dunyodagi 124 mamlakat ichida bu ko’rsatkich bo’yicha 8,95 Mbps bilan 110-o’rinda. [5].
Sobit Keng Yo’lakli(Fixed Broad Band) dunyo bo’ylab o’rtacha(Global Average) yuklab olish (Download Mbps) 46.25.
O’zbekiston Sobit Keng Yo’lakli yuklab olish ko’rsatkichi bo’yicha 7.10 Mbps bilan 133 mamlakat ichida 126-o’rinni egallagan. Ya’ni, ro’yxatning oxiridan 7-o’rinni egallagan. [5].
Chegara bilmas muxbirlar ( Reporters Without Borders) tashkilotining 2018-yilgi hisobotiga ko’ra, matbuot erkinligi bo’yicha O’zbekiston 180 mamlakat ichida 60,84 ball bilan 165-o’rinda. [6].
Xalqaro Freedom House tashkiloti hisobotiga ko’ra O’zbekiston fuqaroviy va siyosiy huquqlar ko’rsatkichi bo’yicha 7 balga ega bo’lib, dunyoning eng 10ta yomonlari qatorida.[7].
Freedom House tashkilotining Internetda erkinlik 2018 (Freedom House. FREEDOM ON THE NET 2018 ) hisobotiga ko’ra O’zbekiston 65 mamlakat ichida internet erkin bo’lmagan mamlakat bo’lib, ro’yhatning oxiridan 7-o’rinda joylashgan. Internet erkinligi O’zbekistondan yomon bo’lgan mamlakatlar V’etnam, Kuba, Efiopiya, Suriya, Eron va Xitoydir. Internet erkinligi Xitoyda eng yomon. [8, page 24].
Yuqoridagilarga qo’shimcha qilib yana ikki ma’lumotni keltirishni lozim topdim.
1-ma’lumot. Dunyo Universitetlarining o’rni 2019 (World University Rankings 2019) [9] ro’yxatida dunyodagi 1000 universitetlar keltirilgan, lekin bu ro’yxatda O’zbekistondan birorta ham universitet yo’q. Mintaqalar (regionlar) bo’yicha ham eng ilg’or universitetlarning ro’yxati tuzilgan. [10].
Shu jumladan Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasi bo’yicha (QS.EECA University Rankings 2019)[10] ro’yxatda 300 eng ilg’or universitetlar keltirilgan.
Ro’yxatda Turkiya, Rossiya, Chexiya, Bolgariya, Ukraina, Belorussiya, Qozog’iston va boshqa ko’plab mamlakatlarning ilg’or universitetlari keltirilgan. Biroq, bu ro’yxatda O’zbekistondan bironta ham universitet yo’q.
2-ma’lumot. Doing Business reytingida O’zbekiston ikki pog’ona pastladi.
Ozodlikdan iqtibos: “O’zbekiston Doing Business 2019 (biznes yuritish-2019) reytingida o’tgan yilgiga nisbatan ikki pog’ona pastga tushdi. Yangi reytingda O’zbekiston 190 mamlakat ichida 76-o’rinni egallagan. Vaholanki, o’tgan yili mamlakat 74-o’rinni ishg’ol qilgan va hatto bir yil ichida iqtisod sohasida eng ko’p islohotlar o’tkazgan davlatlar o’nligidan joy olgandi”. Iqtibos tugadi. [11].
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda siyosiy va iqtisodiy islohotlar sur’ati keskin kamayib ketgan, xuddi to’xtab qolganday.
Abdujalil Boymatov
1. Самарқанд ҳокими мажбурий обунага “старт” берди. 27.10.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29567273.html ).
2. Samarqand hokimligi majburiy obunaga aloqasi borligini inkor qildi. 28.10.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29567422.html ).
3. Бекободлик ўқитувчилар обунага мажбурланаяпти. 02.11.2018. (https://www.ozodlik.mobi/a/29578421.html ).
4.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (http://constitution.uz/oz/clause/index#section23 ).
5. Speedtest Global Index. July 2018. (http://www.speedtest.net/global-index ).
6. Reports without borders. 2018 World Press Freedom Index.(https://rsf.org/en/ranking_table ).
7. Freedom in the World 2018 by Aggregate Score.
( https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018 ).
8. Freedom House. FREEDOM ON THE NET 2018
( https://freedomhouse.org/sites/default/files/FOTN_2018_Final%20Booklet_11_1_2018.pdf ).
9. QS World University Rankings® 2019. (https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2019 ).
10. QS EECA University Rankings 2019.
( https://www.topuniversities.com/university-rankings/eeca-rankings/2019 ).
11. Doing Business рейтингида Ўзбекистон икки поғона пастлади. 01.11.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29576339.html ).