2018-yilning oktyabr oyida O’zbekistonning iqtisodiy qoloqlikdan chiqa olish yoki chiqa olmasligini belgilovchi ikki ma’lumot va bir fakt ma’lum bo’ldi.
1-ma’lumot. Tengsizlikni kamaytirish bo’yicha majburiyat (qat’iyat) ko’rsatkichi -2018, 3-jadval, 19-bet( Commitment to Reducing Inequality Index 2018,table 3, page 19). [1].
Bu jadvalda mamlakatlarning tengsizlik bo’yicha joylashuvi ta’lim, tibbiy xizmat, soliq siyosati, mehnat huquqlari va maoshlarni hisobga olgan holda joylashtirilgan.
Jadvalning 1-o’rnida Daniya mamlakati joylashgan.
1.Daniya;
2.Germaniya;
3.Finlyandiya;
…
11.Yaponiya;
…
26.Estoniya;
…
41.Belorussiya;
42.Litva;
…
48.Latviya;
49.Gruziya;
50.Rossiya Federatsiyasi;
…
53.Turkiya;
…
60.Moldaviya;
61.Armaniston;
62.Qirg’iziston;
…
71.Qozog’iston;
…
88.Tojikiston;
…
116.Ozarbayjon;
…
127.Afg’oniston;
…
156.O’zbekiston;
157.Nigeriya.
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston(156) 157 mamlakat ichida oxiridan 2-o’rinda Nigeriyadan keyin(157).
Yana shu narsa ko’rinib turibdiki, O’zbekistondagi tengsizlik Afg’onistondan ham yomon ahvolda, dunyoda ham eng yomon ahvolda.
Jadvalga ko’ra, O’zbekiston ta’lim va tibbiy xizmat bo’yicha dunyoda 42-o’rinda, soliq siyosati bo’yicha 156-o’rinda, mehnat huquqlari va maoshlar bo’yicha 132-o’rinda.
Ta’lim va tibbiy xizmat bo’yicha dunyoda 42-o’rinni egallaganligini bu sohalarning sovet tuzumidan meros bo’lib qolganligi va hozirgi paytda millionlab mehnat muhojirlari O’zbekistonga jo’natayotgan bir necha milliardlab dollar pullarning bu sohalarga sarflanayotgani bilan asoslash mumkin.
Soliq siyosati bo’yicha 156-o’rinni egallaganligi esa, O’zbekistondagi korruptsiya darajasining yuqoriligi bilan belgilanadi. Ya’ni O’zbekistondagi yuqori lavozimni egallagan amaldorlarga tegishli bo’lgan tadbirkorlarning (vazirlar, viloyat,tuman hokimlari bozorkomlar va hokazo amaldorlar) soliq to’lamasligi.
Mehnat huquqlari va maoshlar bo’yicha dunyoda 132-o’rinni egallaganini esa, O’zbekistondagi kasaba uyushmalarning ishchi, xodimlarning mehnat huquqlarini amalda himoya qilmasligi bilan izohlanadi.
2-fakt. Inflyatsiya.
Centre1.com internet saytining yozishi bo’yicha, o’tgan yoz oylarida O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlariga narxlar o’rtacha 50%ga oshgan. Inson huquq himoyachilari ko’plab vatandoshlarning yarim och turmush kechirayotganlarini aytadilar. [2].
Yoz oyida 1 kilogram eng yaxshi go’sht 40 ming so’m turgan bo’lsa, hozir 65 ming so’m. “Nestle”ning 1 litr suti 5000 so’m bo’lgan bo’lsa, hozir 8-9 ming so’m. Iyul oyida “Lazer” navli guruchni poytaxt aholisi 8 ming so’mdan sotib olgan bo’lsa, hozirda 13 ming so’mdan sotib olishyapti. Yozda 1 kilogram unni 2300 so’mdan sotib olgan bo’lsa, hozirda 4000 so’mdan.
Yuqoridagilarga qo’shimcha qilib 2017-yillarning oxirida Shavkat Mirziyoyev prezident bo’lganiga 1 yil to’lgan paytda benzinning narxi 30%ga oshib ketganligi va sentyabr oyida esa bir buxanka nonning narxi 650 so’mdan 1200 so’mga ko’tarilganini hisobga olsak, O’zbekistonda aholining kam daromadli qatlamining kun kechirishi tobora qiyinlashib borayotganini ko’ramiz.
Centre1.com internet saytining “Kak tak? V Uzbekistane zarplati rastut a doxodov padayet.” nomli maqolasida (Как так? В Узбекистане зарплаты растут, а доходы падают. )[3] yozishi bo’yicha 1-noyabrdan boshlab O’zbekistonda maoshlar, pensiya, stipendiya va nafaqalarning 1,1 marta yoki boshqacha aytganda 10%ga oshiriladi.
Men maoshlar, pensiya, stipendiya va nafaqalarning oshirilishini qo’llab-quvvatlagan bo’lardim, agarda oziq-ovqatlar va boshqa iste’mol tovarlarining narxlari oshmasa.
Yoki boshqacha aytganda, inflyatsiya nolga teng bo’lsa. Afsuski, O’zbekistonda vatandoshlarning iqtisodiy himoyasi uchun ajratilgan pullarning foydasini bozordagi narxlarning oshib ketishi chang ostida qoldirib ketyapti.
Ya’ni, maosh, pensiya, stipendiya va nafaqalarning o’sishi, bozorlardagi narxlarning o’sishidan keskin orqada qolib ketyapti. Bu degani, O’zbekiston vatandoshlarining ko’p qismi qashshoqlashyapti.
3-ma’lumot. Global raqobatdoshlik ko’rsatkichi 4.0 (Global Competitiveness 4.0). [4].
Global raqobatdoshlik ko’rsatkichi 4.0 bo’yicha AQSh 85.6 ball bilan 1-o’rinda joylshgan.
1.AQSh-85.6;
2.Singapur-83.5;
3.Germaniya-82.8;
…
32.Estoniya-70.8;
..
40.Litva-67.1;
…
42.Latviya-66.2;
43. Rossiya Federatsiyasi-65.6;
…
59.Qozog’iston-61.8;
…
97.Qirg’iziston-53.0;
…
102.Tojikiston-52.2;
…
140.Chad-35.5.
Yuqoridagi ro’yxatning dahshatli joyi shundaki, Global raqobatdoshlik ko’rsatkichi bo’yicha O’zbekiston dunyodagi 140 mamlakat ichida yo’q.
Bu nima degan gap? Dunyodagi iqtisodi eng qiyin holatda bo’lgan Venesuela, Zimbabve, Mozambik, Brundi va hattoki qo’shni mamlakatlar Qirg’iziston, Tojikiston bu ro’yxatda bo’lgani holda O’zbekiston yo’q, xuddi Shimoliy Koreya va Turkmaniston bu ro’yxatda yo’q bo’lgani kabi.
O’zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatni boshqarayotganiga ikki yildan oshdi.
Tengsizlikni kamaytirish bo’yicha majburiyat (qat’iyat) ko’rsatkichi bo’yicha dunyoda 157-mamlakat ichida 156-o’rinni egallagan, ya’ni ro’yxatning oxiridan ikkinchi.
Bozordagi narxlarning oshishi va buning natijasida o’zbek so’mining qadrsizlanishini barqaror ushlab tura olmaslik natijasida tengsizlikning keskin oshishi, ya’ni boy va kambag’allar o’rtasidagi jarlikning kengayishi va O’zbekistonning Global raqobatdoshlik ko’rsatkichi bo’yicha 140 mamlakat ichida yo’qligi O’zbekistonning yaqin kelajakda iqtisodiy qoloqlikdan chiqa olishiga menda juda katta shubha uyg’otadi.
Zero, O’zbekiston iqtisodiyoti men avvalgi maqolalarimda ko’p marta ta’kidlab o’tganimdek, dunyoda aholi jon boshiga o’rtacha sotib olish pariteti bo’yicha mahsulotlar ishlab chiqarish va hizmatlar ko’rsatish ( PPP- Purchasing Power Parity per capita) 17,300 AQSH dollari bo’lgani holda O’zbekistonda 7000. Shu ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning o’rtacha darajasidan 2 baravardan ko’proq orqada. [5].
Dunyoda aholi jon boshiga o’rtacha mahsulotlar ishlab chiqarish va hizmatlar ko’rsatish bo’yicha 2017 yilda 10,714 AQSH dollari bo’lgani holda O’zbekistonda 1,504. Shu ko’rsatkich bo’yicha O’zbekiston dunyoning o’rtacha darajasidan 7 baravar orqada. [6].
Afsuski, prezident Shavkat Mirziyoyev O’zbekistonda korruptsiyani kamaytira olmayapti, O’zbekiston vatandoshlariga iqtisodiy va siyosiy erkinliklar berishni hoxlamayapti.
Abdujalil Boymatov
1. Commitment to Reducing Inequality Index 2018.Table.3: CRI Index 2018 country rankings, page. 19 (https://oxfamilibrary.openrepository.com/bitstream/handle/10546/620553/rr-commitment-reducing-inequality-index-2018-091018-summ-en.pdf ).
2. Цены в Узбекистане растут с немыслимой скоростью. 12.10.2018. (https://centre1.com/uzbekistan/tseny-v-uzbekistane-rastut-s-nemyslimoj-skorostyu/ ).
3. Как так? В Узбекистане зарплаты растут, а доходы падают. 15.10.2018. ( https://centre1.com/uzbekistan/kak-tak-v-uzbekistane-zarplaty-rastut-a-dohody-padayut/ ).
4. World Economic Forum, Global Competitiveness Report 2018. Global Competitiveness Index 4.0 ( http://reports.weforum.org/global-competitiveness-report-2018/competitiveness-rankings/ ).
5. List of countries by GDP (PPP) per capita. 2017. (https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(PPP)_per_capita ).
6. The World Bank. 2017. GDP per capita (current US$) .(https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD ).