2018-yilning 3-sentyabr kuni O’zbekiston birinchi marta Turkiy tilli davlatlar sammitida qatnashdi.
Ozodlikdan iqtibos:“Qirg‘izistonning Issiqko‘l viloyatidagi Cho‘lponota shahrida o‘tayotgan Turkiy tilli davlatlar sammitida birinchi marta O‘zbekiston prezidenti ishtirok etmoqda.
Sammitida O‘zbekiston prezidentidan tashqari Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkiya va Ozarbayjon prezidentlari ham ishtirok etayotir. Mazkur sammitda tashkilotga raislik vakolati Qozog‘istondan Qirg‘izistonga o‘tadi.
2018 yilning 30 aprel kuni Turkiya prezidenti Rejab Toyyip Erdo‘g‘on bilan Toshkentda o‘tgan uchrashuvdan so‘ng prezident Shavkat Mirziyoev O‘zbekiston Turkiy tilli davlatlar hamkorligi kengashiga qo‘shilishini e’lon qilgan edi.
1992 yilda Turkiy tilli davlatlar sammiti o‘tkazila boshlangan edi. 2009 yilning 3 oktabrida Ozarbayjonning Naxichevan mintaqasida Turkiy tilli davlatlar hamkorligi kengashini tashkil etish bo‘yicha shartnoma imzolangan.
Dunyodagi turkiy tilli 6 davlatdan biri bo‘lgan O‘zbekiston rahbariyati Turkiy tilli davlatlar hamkorligi kengashi sammitlaridan birortasida ishtirok etgan emas.
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoev va Vengriya bosh vaziri Viktor Orban Qirg‘izistondagi anjumanda faxriy mehmon sifatida qatnashdii”. Iqtibos tugadi. [1].
Yana Ozodlikdan iqtibos: “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Turkiy tilli davlatlar hamkorligi kengashi a’zo-davlatlari rahbarlariga qadimiy Xiva shahrini tashkilot poytaxti etib tanlashni taklif qildi”. Iqtibos tugadi. [2].
Turkiy tilli davlatlar anjumanida(sammitida) Ozarbayjon, Qirg’iziston, Qozog’iston va Turkiya to’laqonli a’zo sifatida, Vengriya, O’zbekiston va Turkmaniston mehmon sifatida qatnashib kelayotganini hisobga olgan holda bu mamlakatlardagi iqtisodiyot va inson huquqlari ahvolini ko’rib chiqamiz.
Chunki, bu mamlakatlardagi iqtisod va inson huquqlarining bog’liqligi O’zbekistonning keljakdagi rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
1.Aholi jon boshiga sotib olish pariteti(PPP-Purchasing Power Parity per capita):[3]
Vengriya uchun PPP per capita 28,910 AQSh dollari bo’lib, dunyoda 45-o’rinda;
45, Vengriya 28,910;
53, Turkiya 26, 453;
54,Qozog’iston 26,071;
69,Turkmaniston 18,680;
75,Ozarbayjon 17,433;
123,O’zbekiston 6,990;
147, Qirg’iziston 3,652;
155, Tojikiston 3,131.
Bu ro’yxatning oxirida 187-o’rindagi Markaziy Afrika respublikasi joylahsgan.
Ro’yxatdan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning iqtisodiyoti Vengriya, Turkiya va Qozog’istonga nisbatan nihoyatda orqada, ya’ni qoloq.
2.Korruptsiya. [4].
Korruptsiya ko’rsatkichi bo’yicha Vengriya 45 ball bilan dunyoda 66-o’rinni egallagan. Bu Turkiy tilli davlatlar ichida korruptsiyaning eng past darajasidir.
66, Vengriya, 45;
81, Turkiya, 40;
122, Ozarbayjon,31;
122, Qozog’iston,31;
135, Qirg’iziston, 29;
157, O’zbekiston, 22;
167, Turkmaniston,19.
Yuqoridagi ro’yxatdan ko’rinib turibdiki, korruptsiya ko’rsatkichi bo’yicha 180 mamlakat ichida Turkmaniston 167-o’rinni va O’zbekiston 157-o’rinni egallagan.
Ya’ni, Turkmaniston va O’zbekiston eng korruptsiyalashgan 20ta mamlakatlar qatorida.
3.Internet tezligi. [5].
Mobil telefonlar uchun yuklab olish(download) Mbps.
Vengriya uchun 46,40 bo’lib, dunyoda 10-o’rinda.
10,Vengriya, 46,40;
27,Turkiya, 33,91;
57,Ozarbayjon,23,93;
62,Qozog’iston,21,56;
95,Qirg’iziston,14,37;
110,O’zbekiston,9,60.
Turkmaniston uchun ma’lumot yo’q.
Ro’yxatning eng pastki qismini Tojikiston egallagan bo’lib, 5,02 Mbps tezlik bilan 124-o’rinda.
Bu ro’yxatdan ham ko’rinib turibdiki, O’zbekistonning internet tezligi Vengriya va Turkiyaga nisbatan to’rt va uch baravar orqada.
Ma’lumotlar juda ko’payib ketmasligi uchun majburiy mehnat bo’yicha ko’rsatkichlarni keltirib o’tirmayman. Chunki, O’zbekistonda majburiy mehnat bo’yicha ijobiy o’zgarishlar bor. Shu ijobiy o’zgarishlar borligi uchun ham Jahon banki, Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki va Osiyo taraqqiyot banki tomonidan O’zbekiston iqtisodiyoti moliyalashtirilyapti.
Lekin korruptsiya darajasi yuqori bo’lgan O’zbekistonga chet el investitsiyalari kirib kelmaydi.
Internet tezligi past bo’lgan O’zbekistonda raqamli iqtisodiyot rivojlanmaydi. O’zbekistonda internet erkin emas. Erkinlik yoq bo’lgan jamiyatda fuqarolik jamiyati bo’lmaydi, fuqarolik jamiyati kuchli bo’lmagan mamlakatda korruptsiyaga qarshi samarali kurashib bo’lmaydi.
Zero:
4.Iqtisodiy erkinlik. [6].
Iqtisodiy erkinlik ko’rsatkichi bo’yicha Qozog’iston 69,1 ball bilan dunyoda 41-o’rinni egallagan.
41, Qozog’iston,69,1;
55, Vengriya, 66,7;
58, Turkiya, 65,4;
67, Ozarbayjon,64,3;
78, Qirg’iziston,62,8;
152,O’zbekiston,51,5;
169, Turkmaniston,47,1.
Bu ro’yxatdan ham ko’rinib turibdiki, men avvalgi maqolalarimda ko’p marta takrorlaganimdek O’zbekiston 51,5 ball bilan dunyoda 180 mamlakat ichida 152-o’rinni egallagan.
Qozog’iston, Vengriya, Turkiya, Ozarbayjon va Qirg’izistonning iqtisodiyoti mo’tadil erkin(Moderately Free) bo’lgani holda O’zbekistonning iqtisodiyoti ko’proq erkinmas(Mostly Unfree).
5.Siyosiy huquqlar va fuqaroviy erkinliklar.
Xalqaro Freedom House tashkilotining hisobotiga ko’ra [7], Vengriya 72 ball bilan erkin mamlakatlar qatorida.
72,Vengriya,erkin;
37,Qirg’iziston,qisman erkin;
32, Turkiya,erkinmas;
22,Qozog’iston,erkinmas;
12,Ozarbayjon,erkinmas;
7,O’zbekiston,erkinmas;
4,Turkmaniston,erkinmas.
Bu ro’yxatdan ham ko’rinib turibdiki, siyosiy huquqlar va fuqaroviy erkinliklar bo’yicha O’zbekiston, Turkmanisiton, Ozarboyjon, Qozog’iston va Turkiyada ahvol ayanchli holatda.
Lekin, shuni hisobga olish kerakki, Turkiyada 2016-yilgacha ya’ni muvaffaqiyatsiz tugagan davlat to’ntarishigacha Turkiya yarim erkin mamlakat edi. Turkiyaning iqtisodiyoti 2002-yildan 2015-yilgacha gurkirab rivojlandi. Hozirgi paytda ham Turkiyada siyosiy huquqlar chegaralangan va fuqaroviy erkinliklar bo’g’ilgan bo’lsada, iqtisodiy erkinlik bo’g’ilmagan.
O’zbekistonda esa na iqtisodiy erkinlik bor, na siyosiy erkinlik bor.
Korruptsiya darajasi juda yuqori, internet tezligi esa dunyodagi internet tezligi eng kam bo’lgan 10 davlatlar qatorida. Bunday mamlakatda na iqtisodiy, na ijtimoiy rivojlanish bo’ladi.
Abdujalil Boymatov
1. Turkiy tilli davlat prezidenti Shavkat Mirziyoev turkiylar sammitida faxriy mehmon sifatida ishtirok etdi. 03.09.2018. ( https://www.ozodlik.org/a/29468498.html ).
2. ОАВ: Президент Мирзиёев Хивани Туркий тилли давлатлар ҳамкорлиги ташкилоти пойтахти қилишни таклиф қилди. 03.09.2018. (https://www.ozodlik.org/a/29467962.html ).
3. List of countries by GDP (PPP) per capita. 2017. (https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(PPP)_per_capita ).
4. Corruption perceptions index 2017. (https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017 ).
5. Speedtest Global Index. July 2018. ( http://www.speedtest.net/global-index ).
6. Index of economic freedom 2018.
( https://www.heritage.org/index/ranking ).
7. Freedom in the World 2018. Table of Country Scores.